Κανείς αναγνώστης δεν μπορεί να λειτουργήσει άψογα και στα δύο επίπεδα. Εκείνο που κερδίζει σε Έκταση θα το χάσει σε Βάθος, και το αντίστροφο. Καθοριστικός και περιοριστικός παράγοντας είναι προφανώς ο χρόνος, καθότι στο υποθετικό σενάριο μη πεπερασμένου χρόνου θα υπήρχε περιθώριο για… επέκταση της Έκτασης και απεριόριστο Βάθος ταυτόχρονα. Δεδομένης της ανθρώπινης συνθήκης όμως, με ό,τι αυτή συνεπάγεται, κάτι τέτοιο είναι αδύνατον.
Οπότε το ερώτημα παραμένει: τι να προτιμήσει κάποιος, τι κερδίζει και πού χάνει; Φυσικά το εν λόγω δίλημμα είναι ψευδεπίγραφο για τους περισσότερους, καθότι λειτουργούν συνδυαστικά συγχέοντας συχνά τους δύο όρους του προβλήματος. Συν τοις άλλοις, θα ισχυριστούν, δεν υφίσταται καν λόγος επιλογής. Εμβαθύνεις εκεί που επιλέγεις ανά πάσα στιγμή και εκτείνεσαι όσο σου επιτρέπει το… πάπλωμα του διαθέσιμου χρόνου σου. Επειδή όμως αυτό δεν παρουσιάζει καμία πνευματική πρόκληση, θα προχωρήσω διλημματικά και διχαστικά χάριν του παιχνιδιού.
Η έκταση
Ξεκινώ σχηματικά: Η έκταση είναι γένους αρσενικού. Καλύπτει όσο το δυνατόν περισσότερο χώρο, ερίζει, κυριαρχεί. Απαιτεί ποσότητα, απαιτεί εύρος και ποικιλία, διατηρεί το αυταπόδεικτο δικαίωμα να κατισχύσει επί παντός. Δρα ανταγωνιστικά, απασχολείται και συνδιαλέγεται με τους πλησίον της, αμιλλώμενη διαρκώς και ακόμα πιο επιθετικά όσο εκτείνεται. Αν και περιφρουρεί τα σύνορά της με εθνικιστική προσήλωση, ταυτόχρονα λειτουργεί ιμπεριαλιστικά αναζητώντας πολύτιμο lebensraum, δίχως το οποίο θα περιπέσει σε μαρασμό. Η επέκταση συνεπάγεται νέες εκδόσεις, νέους συγγραφείς, νέα ράφια, νέες βιβλιοθήκες, συνεχή ροή.
Η Έκταση παραμένει αιώνια νεανική και όμορφη, καταφέρνοντας με τη διαρκή αιμοληψία να κρατά μακριά, θεωρεί, τα σκεβρωμένα δάχτυλα του χρόνου. Η απόκτηση και ανάγνωση βιβλίων συνεχίζεται εις το διηνεκές, σαν να μην υπάρχει αύριο, ή ακριβέστερα, σαν να μην υπάρχει ορατό τέλος. Ακόμα ένας νέος συγγραφέας, ακόμα ένα βιβλίο στο ράφι, ακόμα μια περιπέτεια που περιμένει να αναγνωστεί, ει δυνατόν από όλες τις χώρες του πλανήτη απ’ όπου εκδίδονται βιβλία. Το ιδανικό; Έστω ένα βιβλίο από κάθε συγγραφέα, από κάθε είδος.
Η Έκταση είναι κίνηση αδιάλειπτη. Και η κίνηση συνεπάγεται σφρίγος, προφυλάσσει από το τέλμα, παρακινεί, απομακρύνει την άνοια και την αρτηριοσκλήρυνση του πνεύματος.
Κι αν καταλήγει συχνά επιφανειακή, είναι γιατί κανείς δεν μπορεί να σκάψει παντού σε βάθος – αν επιθυμεί βάθος, δεν θα σκάψει παντού. Ακόμα κι αν η Έκταση δεν το παραδέχεται ποτέ, παραμένει δέσμια του χρόνου. Αλλά κάθε αναγνώριση δέσμευσης αποτελεί δέσμευση καθ’ εαυτήν. Και η Έκταση δεν παραδέχεται δεσμεύσεις. Μόνο την αιώνια ανατολή του ήλιου, αέναη έκσταση, αφού το σούρουπο του ορατού τέλους έχει εξοβελιστεί δια παντός από την επικράτειά της.
Το βάθος
Εξίσου σχηματικά: Το βάθος είναι γένους θηλυκού. Εκεί που η Έκταση επεκτείνεται σε χώρο, το Βάθος ανακαλύπτει τα όρια και αναδιπλώνεται. Όπου επιλέξει να σταθεί όμως, θα κοιτάξει βαθιά. Θα αφουγκραστεί προσεκτικά για να ακούσει τη φωνή εντός, όσο η Έκταση φωνάζει για να ακουστεί εκτός. Το Βάθος είναι αναγκαστικά χρονοφοβικό, συναρτά απόλυτα την ύπαρξή του από τον χρόνο, δεν υφίσταται χωρίς αυτόν. Γνωρίζει ότι είναι πεπερασμένο, ότι αδυνατεί να γνωρίσει τα πάντα και να τα αποκτήσει όλα. Γελά αφ’ υψηλού με τις ψευδαισθήσεις της Έκτασης περί… αειφόρου ανάγνωσης.
«Χρόνος είναι εις πάντα, και καιρός παντί πράγματι υπό τον ουρανόν» διδάσκει ο Εκκλησιαστής κι εφόσον είναι αδύνατον να γνωρίσεις τα πάντα, καλό είναι να γνωρίσεις τα πιο σημαντικά και… εις βάθος. Το Βάθος επιλέγει τους στόχους του με σωφροσύνη, προγραμματισμένα, συστηματικά και με σχέδιο. Εκεί που θα ξεκινήσει την εξόρυξη θα βρει φλέβα χρυσού και θα απολαύσει τους καρπούς της γνώσης. Υπερήφανο θα βροντοφωνάξει στην υπεροπτική αδελφή του (την Έκταση): «Μια νύχτα μου, όλη σου η ζωή!» και πολύ πιθανό να έχει δίκιο. Στα one night stand της τελευταίας θα αντιπαραθέσει την ολοκληρωμένη εμπειρία της γνώσης, της τελετουργίας που διαρκεί και φυσικά της ηδονικής επίγευσης.
Και όμως η ενόραση, η ενδοσκόπηση του Βάθους συχνά οδηγεί στην κατάθλιψη, καθώς παντού και πάντα επικρέμεται η Δαμόκλειος σπάθη του χρόνου. Αν τελικά τίποτα δεν έχει νόημα και σημασία, αφού ο χρόνος διαλύει στο πέρασμά του τα παιχνίδια στην άμμο, τότε προς τι το βάθος; Ακόμα μια άγκυρα, ακόμα μια σιδερένια μπάλα στα πόδια της ύπαρξης. Και στο… βάθος η ματαιότητα χαμογελά χαιρέκακα.
Εξίσου συχνά, αν κι όχι αναπόδραστα, το Βάθος καταλήγει στη μιζέρια όπου οδηγούνται όλοι όσοι σταματούν εκούσια να μετακινούνται. Η στάση του Βάθους, σε αντίθεση με την αέναη, έστω κι ανεπίγνωστη, κίνηση της Επέκτασης, έχει βαρύ τίμημα. Όταν αλυσοδένεσαι στο παρόν, καθότι αντικρίζεις φοβικά το μέλλον, ανταλλάσσεις την ελευθερία με την ασφάλεια και όλοι γνωρίζουμε τι συνεπάγεται αυτό. Τα αδόκητα ρίσκα της έκτασης δεν εξισορροπούνται -όχι απαραίτητα- με τη νηφάλια συντήρηση που είθισται να χαρακτηρίζει το νουνεχές βάθος. Η κατάληξη θα είναι η πικρόχολη απαξίωση των ευκαιριακών αιτημάτων της Επέκτασης, αλλά με ποια αντιπρόταση; Μια ιδανική Πολιτεία κατοικημένη από επίλεκτους δαφνοστεφείς που κατακεραυνώνουν τους «oi polloi» και την ασημαντότητα των καιρών;
Όσο για τον γράφοντα, παραμένει μη δογματικός προσήλυτος του Βάθους. Κατά βάση λόγω χαρακτήρα, καθώς κατανοεί – πλέον στην ηλικία αυτή – ότι πρώτα επιθυμούμε και στη συνέχεια εφευρίσκουμε τα επιχειρήματα που δικαιώνουν τις «ελεύθερες επιλογές» μας.
Αναγνώσεις 