Ποιος είναι ο «καιρός» στον οποίο αναφέρεται ο Lermontov; Γιατί όταν ολοκληρώσει το μυθιστόρημα αυτό ο σύγχρονος αναγνώστης έχει την αίσθηση πως οι σελίδες που διάβασε αναφέρονται σε μέρος οικείο και χρόνο κοντινό; Σίγουρα όχι πάντως στο μακρινό παρελθόν και στην ακόμα πιο μακρινή ρωσική γη. Μια πρώτη απάντηση είναι πως τα υπαρξιακά διλήμματα, οι ενδόμυχες σκέψεις, η αποστασιοποιημένη διαύγεια, ο εστετισμός και η απόρριψη των παραδεδεγμένων για την εποχή τους προτύπων και συμπεριφορών, αποτελούν συνολικά ενδείξεις μεταγενέστερων εποχών.
Εφόσον πάλι με τη λέξη «Ήρωας» εννοούμε κάτι μυθικό, ανέγγιχτο και ταυτόχρονα άσπιλο, τότε ο Πετσόριν (πρωταγωνιστής στο βιβλίο αυτό) πόρρω απέχει από αυτές τις ιδιότητες. Η «ηρωικότητά» του δεν χαρακτηρίζεται από τίποτα το ηρωικό. Οι κλασικές ή ρομαντικές αναφορές σε μια υψιπετή χαρακτηροδομή, φωτεινό αστέρι που προσελκύει τον θαυμασμό, έχουν εκλείψει εδώ. Ο ήρωας του καιρού του δεν ατενίζει αφ’ υψηλού έναν κόσμο ατελή μεν, αλλά ευεπίφορο στο άγγιγμα της δικής του τελειότητας που θα τον μετατρέψει σε κήπο της Εδέμ. Ο κόσμος παραμένει ατελής, και ο ίδιος αδιάφορος για τη μοίρα όλων πλην της δικής του.
Εκείνο όμως που ο ήρωας του Lermontov διαθέτει άφθονο είναι η ατομική συνειδητότητα, με την κοφτερή κόψη της αυτογνωσίας του να διαπερνά χειρουργικά τα στρώματα λίπους, της άγνοιας, από την οποία δείχνουν να πάσχουν οι λοιποί χαρακτήρες. Αυτή η αδιάλλακτη και οδυνηρή δυνατότητα ενδοσκόπησης θα διαφοροποιήσει τον Πετσόριν από τους παρελθόντες λογοτεχνικούς Ήρωες/ Προγόνους του. Αν ο Δον Κιχώτης βγήκε, με χαρακτηριστική έλλειψη αυτογνωσίας, για να φέρει τη μαγεία των βιβλίων του ιπποτισμού σε έναν πεζό, νωθρό και ανέτοιμο κόσμο, ο ήρωας του Λερμόντοφ περιπαίζει αυτές τις ψευδαισθήσεις.
Στέκεται απέναντι στη ζωή γυμνός, έχοντας αποτινάξει τα ψιμύθια που προσφέρουν στους oi polloi ανακούφιση και παρηγοριά. Επιλέγει να τραβήξει το πέπλο για να κοιτάξει κατάματα το κενό, την απουσία νοήματος, τη ματαιότητα των πάντων και την απόλυτη υπεροχή εκείνης της μόνης δύναμης στην οποία ομνύει: το Τυχαίο! Έχοντας αποκόψει τον εαυτό του, εκούσια, από όλα εκείνα που συνιστούν τη βάση μιας κοινωνικά αποδεκτής ύπαρξης, τη φιλία, τον έρωτα, τα πάθη που καθορίζουν τη ζωή των ανθρώπων, αδυνατώντας να εντοπίσει το νόημα που κρύβουν, θα αντικρίσει με βλέμμα καθαρό τον θάνατο.
Ο «Ήρωας του καιρού του», και πάλι σε αντίθεση με το παραδοσιακό ηρωικό πρότυπο, δεν διαθέτει ενσυναίσθηση, γεγονός τρομακτικό και συνάμα απελευθερωτικό, καθότι δεν περιορίζεται από αυτήν, δεν υποχωρεί στη χαρά και στον πόνο των άλλων. Θα αψηφήσει ό,τι η διάνοιά του δεν κρίνει ως αντάξιο της πορείας που έχει επιλέξει, καίγοντας τις γέφυρες που τον ενώνουν με την πάσχουσα ανθρωπότητα. Ως άλλος Βυρωνικός ήρωας θα διακηρύξει -στεντορεία τη φωνή- την ατομικότητά του, διαρρηγνύοντας τη σχέση του με τους άλλους, με τα αισθήματά τους, είτε αυτά είναι πατρικά (ο λοχαγός Μαξίμ Μαξίμιτς) είτε ερωτικά (Πριγκίπισσα Μαίρη).
Και βέβαια, η απόλυτη περιφρόνηση προς όλα τα ανθρώπινα, η στιγμή της οριστικής ρήξης του ατόμου με την κοινωνία (η αποκτήνωση ή η θέωση) έρχεται με τον φόνο. Είναι η κραυγή του Επαναστατημένου Ανθρώπου που στρέφεται ενάντια στην ανθρώπινη και στη θεία δικαιοσύνη και γίνεται πράξη μέσω της αφαίρεσης μιας ζωής. Όχι εν βρασμώ με κίνητρο το πάθος, όχι ως εξεγερσιακή πράξη στρεφόμενη ενάντια σε δυνάστη, αλλά με ψυχρό, προμελετημένο τρόπο. Η ενδελεχής προετοιμασία, οι στρατηγικά προσχεδιασμένες κινήσεις που θα οδηγήσουν στη μονομαχία μέχρι θανάτου, όλα υποδεικνύουν έναν άνθρωπο που έχοντας απωλέσει την όποια αίσθηση κοινότητας, δεν ορρωδεί προ ουδενός και οδηγείται ανέκκλητα στο τέλος.
Τούτων δοθέντων, τι είναι εκείνο που κάνει αυτό το βιβλίο κλασικό; Γιατί να το διαβάσει ο σύγχρονος αναγνώστης; Σίγουρα όχι για να μάθει κάτι περισσότερο για τη… ρωσική ψυχή (η κατάρα των περιλήψεων των οπισθόφυλλων, ένα μεμψίμοιρο αμάλγαμα στερεοτύπων για νωθρούς αναγνώστες και ακόμα πιο νωχελικούς «κριτικούς»). Ξεκαθαρίζω, πως ποσώς με αφορά η ρωσική, η ελληνική, η αφγανική «ψυχή», καθότι δεν διαβάζω λειτουργικά, με απώτερο στόχο να αποκομίσω όφελος μετρήσιμο.
Διαβάζω εγωιστικά, άπληστα και αντικοινωνικά, για την απόλαυση του κειμένου, η οποία έχει την πολυτέλεια να είναι παντελώς άχρηστη, μα γι’ αυτό πολύτιμη, και όχι για να πληροφορηθώ και να συγκινηθώ από την πολυθρόνα μου με τα βάσανα του Ρώσου ή του όποιου άλλου. Αν με ενδιέφερε κάτι τέτοιο, υπάρχουν πολλά αξιόλογα βιβλία ιστορίας, γεωγραφίας, εθνολογίας κ.ο.κ που επιτελούν αυτόν τον σκοπό. Η λογοτεχνία όμως, αν θέλει να είναι άξια του ονόματός της, όχι!
Αυτό σημαίνει πως διαβάζω αυτό το βιβλίο έχοντας ένα και μόνο προαπαιτούμενο: την απόλαυση της αφηγηματικής τέχνης του συγγραφέα που θα αναδείξει την ψυχή του ήρωά του (όντας Ρώσου, αλλά αυτό είναι δευτερεύον), που θα την καταυγάσει με το επαγωγό και περίτεχνο φως της γραφής του, που αναγκαστικά θα μιλήσει για την εποχή και τις ιδέες του, περιορισμένος προφανώς από τα όρια της φαντασίας του, τις ιδεοληψίες, τις εμμονές και τον χαρακτήρα του.
Ταυτόχρονα όμως, όντας καλλιτέχνης, αιρόμενος πάνω από αυτούς τους ταπεινούς καταναγκασμούς που δεσμεύουν τους λοιπούς θνητούς, θα προτάξει το όραμά του, τη δημιουργική του πνοή, εμφυσώντας ζωή σε χαρακτήρες που θα πάψουν να είναι χάρτινοι καίτοι ζουν εντός της τυπωμένης σελίδας.
Και εφόσον το επιτύχει, ο ήρωάς του αυθωρεί θα υπερπηδήσει την εθνική, φυλετική ή όποια άλλη του ταυτότητα. Θα διαβεί το κατώφλι του χρόνου, μετατραπόμενος σε κάτι άχρονο, τοπικό και ταυτόχρονα παγκόσμιο. Και το έργο του λογοτέχνη θα περάσει άφθαρτο από τις συμπληγάδες του χρόνου, για να καταλήξει στα χέρια σου συγκαιρινέ μου αναγνώστη.
Αναγνώσεις 