Σύμβολα

[Το κριτήριο της ωριμότητας: η ικανότητα να αντιστέκεται κάποιος στα σύμβολα]

«Η τέχνη του μυθιστορήματος» – Μ. Κούντερα

Οι άνθρωποι δημιουργούν και σκέφτονται με σύμβολα, αναζητώντας αλληγορίες και κάνοντας αναγωγές, αυθαίρετες ως επί το πλείστον. Συχνότερα παρασύρονται και ξεχνούν το σημείο εκκίνησης, το αρκτικό ερέθισμα που τους οδήγησε εκεί. Επιπλέον, απολαμβάνουν ιδιαίτερα τη διαδικασία αυτή, η οποία είναι ταυτόχρονα δημιουργική και παρελκυστική: καλλιτεχνικά μεν πρόσφορη (θα το αναλύσω στη συνέχεια), ψευδεπίγραφη δε, καθώς λειτουργεί δεσμευτικά παρασύροντας συνήθως σε μισαλλόδοξες και στρεβλές ατραπούς εκείνους που συγχέουν το σημαίνον με το σημαινόμενο.

Τα σύμβολα, επανέρχομαι, λειτουργούν άψογα σε καλλιτεχνικό επίπεδο, καθώς επιτρέπουν στον δημιουργό να δημιουργήσει αρίφνητες, ανάλογες με το μέγεθος του ταλέντου του, επιστρώσεις νοήματος, διευρύνοντας την πρωτογενή μυθοπλασία – ένα πλεόνασμα προοπτικών, μετεικασμάτων και ενοράσεων. Εν προκειμένω το αρχικό ερέθισμα, το γεγονός, παύει να υφίσταται καθώς χάνεται σε έναν ορίζοντα συμβάντων όπου στο κέντρο του διακρίνεται η ιδρυτική πράξη του έργου τέχνης. Το σύμβολο είναι το primum mobile της τέχνης, σε όλες της τις μορφές και εκφάνσεις.

Η καθημερινότητα όμως δεν μπορεί να συνυπάρξει για πολύ χρόνο με τα σύμβολα, καθώς τελικά ή θα πρέπει να τα υποτάξει ή θα την καταπιούν. Ας σκεφτούμε τα επικρατέστερα από αυτά (σταυρός, ημισέληνος, σφυροδρέπανο, αγκυλωτός σταυρός, χιτζάμπ, σημαίες, εθνικοί ύμνοι κ.ο.κ.) και θα καταλάβουμε πόσο δεσμευτικά είναι για ολόκληρες κατηγορίες πληθυσμού που ζουν και πεθαίνουν εκούσια υπό τη σκιά τους. Συχνά η ταύτιση φτάνει σε τέτοιο βαθμό που το σύμβολο γίνεται πολύ πιο πραγματικό και σημαντικό από το ίδιο το αίσθημα της επιβίωσης. Οι άνθρωποι, το έχει αποδείξει η ιστορία, θα πεθάνουν και θα σκοτώσουν εξίσου πρόθυμα για ένα σύμβολο, στο οποίο έχουν αποδώσει διαστάσεις υπαρξιακές, διαχωρίζοντάς το πλήρως από την αρχική του προέλευση.

Αποτελεί επομένως ένδειξη ωριμότητας, κατά τον Κούντερα, η αντίσταση στο άχθος και τις ερμηνείες των συμβόλων. Εκείνο βέβαια που θα απελευθερώσει τον κοινό θνητό, θα καταστρέψει εκ βάθρων τον καλλιτέχνη, για τους λόγους που παρέθεσα ήδη. Η εκ νέου σημασιακή νοηματοδότηση -παραλλαγμένη και φιλτραρισμένη- του υπάρχοντος, αυτό ΕΙΝΑΙ η καλλιτεχνική δημιουργία και επιτελείται μέσω συμβόλων. Αν υποχρεωθεί ο καλλιτέχνης να «απελευθερωθεί» θα κόψει αυτόματα την παροχή οξυγόνου που του παρέχει το σύμβολο και θα μετατραπεί σε έναν ακόμα πολίτη.

Φυσικά είναι απορίας άξιο και μάλλον δεν θα απαντηθεί ποτέ (διότι είναι ουτοπικό σενάριο) το κατά πόσον είναι προτιμότερος ένας ειρηνικός κόσμος έλλογης μετριότητας, όπου κανένα πάθος δεν συνταράζει την κοινωνική νηνεμία, δίχως όμως τέχνη, δίχως την επικυριαρχία των συμβόλων. Θα είναι ένας κόσμος, όμως, χωρίς την παρουσία του Σταυρού, για παράδειγμα, και όσων εγκλημάτων έγιναν στο όνομά του, αλλά ταυτόχρονα χωρίς τον Τολστόι και τον Ντοστογιέφσκι, για τους οποίους γνωρίζουμε πλέον καλά ότι το σύμβολο αυτό απετέλεσε το κέντρο της ύπαρξης και της δημιουργίας τους.