Ο Εμίρ Κουστουρίτσα, σε μια παλιά συνέντευξή του, σχολιάζοντας την πρόσφατη τότε διάλυση και τον επακόλουθο πόλεμο της Γιουγκοσλαβίας, είχε αναφερθεί σε ένα πιθανό σενάριο για μικρού μήκους ταινία: Μια ήσυχη νύχτα ο πρωταγωνιστής μπαίνει στον κινηματογράφο να παρακολουθήσει ένα φιλμ. Μόλις τελειώσει η παράσταση βγαίνει στον δρόμο για να πληροφορηθεί ότι η χώρα στην οποία γεννήθηκε και μεγάλωσε δεν υπάρχει πλέον. Στέκεται σκεφτικός, χαμηλώνει το βλέμμα και με σταθερά βήματα επιστρέφει στη σκοτεινή αίθουσα.
Το πρώτο και προφανές συμπέρασμα είναι η ανυπόφορη εισβολή της ιστορίας στο ατομικό πεπρωμένο, και η συνακόλουθη αδυναμία του ατόμου να αντεπεξέλθει και να προσαρμοστεί στο σοκ που συνεπάγεται η υποχώρηση της μέχρι τότε δεδομένης πραγματικότητας. Η επιλογή όμως της καταφυγής στην παραμυθία της τέχνης μπορεί να ακούγεται, να διαβάζεται και να οπτικοποιείται ευφάνταστα και απελευθερωτικά, αλλά δεν προσφέρει λήθη ή λύση. Ο βασικότερος λόγος είναι ότι δεν δύναται να αντιμετωπίσει το υπαρκτό πρόβλημα που περιμένει υπομονετικά έξω από το «καταφύγιο». Η ταινία, όσο μεγάλης διάρκειας και σημασίας κι αν είναι, θα ολοκληρωθεί κάποια στιγμή, οπότε ο θεατής θα αναγκαστεί να βγει ξανά στον δρόμο, αντιμέτωπος με τον Άγγελο της Ιστορίας που έχει στραμμένο το βλέμμα του προς τα πίσω, καθώς τα συντρίμμια σωρεύονται στα πόδια του.
Και όμως, ετούτη η ιδέα που εξ όσων γνωρίζω δεν μετουσιώθηκε σε ταινία, θα μπορούσε να αποτελέσει ταυτόχρονα παραβολή για το αδύνατο της επιστροφής στην παιδική ηλικία. Ακόμα και φροϋδικά να το εκλάβουμε, η είσοδος και η καταβύθιση του θεατή στη σκοτεινή κινηματογραφική αίθουσα μπορεί να ιδωθεί ως προσπάθεια επιστροφής στη μήτρα, μια αντίστροφη γέννηση που λαμβάνει χώρα εντός της. Η ακούσια και βεβιασμένη έξοδος της γέννησης σε ένα εχθρικό περιβάλλον που κρύβει δυσάρεστες εκπλήξεις κρίνεται απειλητική και η επαναφορά στο ασφαλές περιβάλλον της μητρικής εστίας (της τέχνης – γένους θηλυκού) επισπεύδεται, έστω και ως προσωρινή λύση.
Εκτός του ψυχαναλυτικού, βεβαίως, η τέχνη κάλλιστα μπορεί στην ηλικία της ωριμότητας να ερμηνευτεί ως εκούσια αυτή τη φορά επιχείρηση επαναφοράς της προ Πτώσεως κατάστασης, και στην αθωότητα που συνεπάγεται η απουσία επίγνωσης του θανάτου. Αν ο έξω κόσμος είναι η φθορά και η συνεχής κύλιση προς το αναπόφευκτο, ο εντός της τέχνης κόσμος (η σκοτεινή αίθουσα) αποτελεί το προσωρινό οδόφραγμα που στήνουν διαρκώς οι άνθρωποι για να ανακόψουν την επέλαση του χρόνου και της εντροπίας. Δεν είναι τυχαίο που οι σκηνοθέτες και οι συγγραφείς συνεχίζουν, δεκαετίες τώρα, να αποτυπώνουν την παιδική ματιά (εκείνο το απερίγραπτο άνοιγμα των οφθαλμών, το στα όρια της θρησκευτικής έκστασης δέος) όταν εστιάζει για πρώτη φορά στο κινηματογραφικό γεγονός που εξελίσσεται μπροστά της. Είναι η πρωτόλεια επαφή, η παρθενικότητα που κυοφορεί την έκπληξη και τον θαυμασμό και τροφοδοτεί την τέχνη σε κάθε ευκαιρία. Μπορεί να χάνεται με την πάροδο του χρόνου και τη συνήθεια, πλην όμως η επιστροφή του καλλιτέχνη σ’ αυτήν -και ημών στην κινηματογραφική αίθουσα- προσφέρει την ψευδαίσθηση της επιστροφής στη νεότητα, στην εποχή που το θαύμα βιωνόταν ως τέτοιο και όχι ως μια περίτεχνη κατασκευή φτιαγμένη από καθρέφτες.
Προφανώς η επιστροφή αυτή για ευνόητους λόγους αποτελεί ημίμετρο, πλην όμως προσφέρει την απαραίτητη ψευδαίσθηση την οποία έχουν ανάγκη τα ανθρώπινα όντα (άλλες ψευδαισθήσεις: θρησκεία, ιδεολογία, αναπαραγωγή, καταχρήσεις κ.ο.κ.) για να συνεχίσουν να πορεύονται σε έναν αδιάφορο και αφιλόξενο κόσμο, του οποίου το νόημα καλούνται να εφευρίσκουν και να αποδέχονται καθένα άτομο ξεχωριστά και συλλογικά ως κοινωνία. Και επειδή το θεσμισμένο νόημα μπορεί να αποδειχτεί κατά περίπτωση ικανό και αρκετό για την επιβίωση, αλλά όχι για τη ζωή (ως μια ολοκληρωμένη εμπειρία επέκτασης του εαυτού), αναγκαστικά στρέφονται στην τέχνη.
Ακριβώς αυτό επισημαίνει με τον δικό του, αμιγώς κινηματογραφικό τρόπο, ο Κουστουρίτσα. Η ζωή εντός της αίθουσας ως το μόνο αντίπαλο δέος του θανάτου, του γήρατος, της απουσίας και της λήθης που καραδοκεί εκτός.
Αναγνώσεις 