Στο μοναδικό του αυτοβιογραφικό έργο με τίτλο «Τα γεγονότα», ο μέγας Φ. Ροθ αποφεύγει συστηματικά τη βιογραφία του εαυτού του. Όσο κι αν το επιχειρεί, τα αποτελέσματα δεν είναι ακριβώς τα αναμενόμενα. Όχι γιατί δεν μπορεί να επιτύχει στους συγγραφικούς στόχους που εξαρχής θέτει – είναι που η στόχευσή του παραμένει διαφορετική. Η άμεση συνέπεια του γεγονότος αυτού είναι απλή: Όποιος αγοράσει το βιβλίο για να μάθει κάτι περισσότερο για τον άνθρωπο πίσω από τον μύθο, θεωρώ ότι θα απογοητευτεί, όπως του αξίζει εξάλλου. Ας εξηγηθώ.
Ο Ροθ γνωρίζει άριστα την ψυχολογία του κοινού του, των αναγνωστών του (έστω της πλειονότητας). Είναι εκείνοι που διαβάζοντας τα έργα τού λογοτέχνη, έχουν βιώσει έντονη ταύτιση με τους χαρακτήρες και τον δημιουργό τους. Εκείνοι που επιζητούν στη συνέχεια μια πιο ουσιαστική προσέγγιση με τον άνθρωπο πίσω από το έργο. Ο θαυμασμός για τον δημιουργό αποτελεί καθ’ όλα ανθρώπινη αντίδραση θα ισχυριστεί ο καλοπροαίρετος. Βεβαίως, το γεγονός ότι είναι ανθρώπινη, δεν την καθιστά και απαραιτήτως ορθή.
Ο Ροθ γνώριζε εις βάθος το παιχνίδι της δημοσιότητας, δεδομένου ότι υπήρξε ένας συγγραφέας-star, μάλιστα ένας συγγραφέας «προκλητικών» βιβλίων, ο οποίος βλήθηκε πανταχόθεν καθ’ όλη την μακρά και επιτυχημένη σταδιοδρομία του. Το γεγονός αυτό τον καθιστά εξαιρετικά φειδωλό στο πώς και τι θα αποκαλύψει και, κυρίως, τι όχι. Ακριβώς αυτό το «όχι» έχει ιδιαίτερη αξία και χρήζει περαιτέρω σχολιασμού.
Δεν χρειάζονται πολύς χρόνος προτού ο προσεκτικός αναγνώστης κατανοήσει ότι ο Ροθ δεν ενδιαφέρεται πραγματικά να προβεί σε μνημειώδεις αποκαλύψεις. Όχι γιατί στα ενδιάμεσα -αμιγώς αυτοβιογραφικά κεφάλαια- δεν συνομιλεί με τον παρελθόν του. Οι γονείς, οι συγγενείς, ο εβραϊκός κύκλος του Νιούαρκ, η εφηβεία, η ενήλικη ζωή, η ακαδημαϊκή και συγγραφική του καριέρα, οι σχέσεις του, οι γάμοι του, είναι όλα εκεί. Τουλάχιστον όλα εκείνα στα οποία έχει αποφασίσει να αναφερθεί εκτενώς.
Δεν υπάρχει τίποτα πίσω από τον συγγραφέα, παρά μόνο ο συγγραφέας, υποστηρίζει ο Ροθ. Και το αποδεικνύει ξεκινώντας και ολοκληρώνοντας τα «Γεγονότα» (ειρωνικός ο τίτλος) με δύο επιστολές, προς και από το μυθιστορηματικό alter ego του, τον περιβόητο Ζούκερμαν. Πρόκειται για ξεκάθαρη στάση: τίποτε δεν πρόκειται να διαταράξει τον ορίζοντα συμβάντων της μυθοπλασίας. Τίποτε δεν είναι πιο σημαντικό από την επινόηση, τη δημιουργική φαντασία του συγγραφέα που συνδιαλέγεται με τη ζωή του, και παρεμπιπτόντως τους αναγνώστες του, μέσω της λογοτεχνικής του ύπαρξης. Το γεγονός πως ό,τι πραγματικό (το κύριο σώμα του βιβλίου) παρεμβάλλεται μεταξύ δύο επιστολών από και προς κάποιον φανταστικό χαρακτήρα αποτελεί συνάμα πρόθεση και δήλωση: Εν τω μέσω η ζωή, πλην όμως εν αρχή και εν τέλει η μυθοπλασία.
Η αυτοβιογραφία του Ροθ αποτελεί έναυσμα λογοτεχνικής δημιουργίας. Ο συγγραφέας εκτοπίζει τεχνηέντως τον άνθρωπο. Περισσότερη αλήθεια κρύβεται στα ερωτήματα που θέτει στο τέλος του βιβλίου ο Ζούκερμαν προς τον Ροθ, παρά στο ενδιάμεσο όπου ο Ροθ αποκαλύπτεται. Ετούτο δεν σημαίνει ότι ο συγγραφέας ψεύδεται εκούσια, παραποιώντας σκοπίμως τα γεγονότα. Πλην όμως, όπως κάθε ικανός μυθοπλάστης, γνωρίζει ότι τα «Γεγονότα» (πλην ημερομηνιών ή άλλων καταγεγραμμένων στοιχείων), είναι στην πραγματικότητα αναμνήσεις, ερμηνείες, αντιλήψεις και εκλογικεύσεις. Αυτό είναι ένα μη διαπερατό φράγμα που εκ προοιμίου ακυρώνει την ορμή του αναγνώστη για αλήθειες. Όσα θα διαβάσει ίσως δεν είναι ψέματα, αλλά παραμένουν η αλήθεια ενός ευφάνταστου δημιουργού.
Ο Ροθ είναι ένας ευφυής άνθρωπος και λογοτέχνης και επομένως έχει επίγνωση ότι το σπουδαίο έργο του είναι σαφώς πιο ενδιαφέρον από την ίδια τη ζωή που το εξέθρεψε. Σε αυτό το επίπεδο λειτουργεί σε πλήρη αντίθεση με τη μεγάλη μάζα καλλιτεχνών που αποδεικνύονται πολύ πιο ενδιαφέροντες ως άνθρωποι από το έργο τους. Ή πάλι και από εκείνους που έκαναν τη ζωή τους έργο τέχνης (έρχεται στο μυαλό η ταινία «Henry Fool» του Hal Hartley, αλλά και στον χώρο της λογοτεχνίας ο B. Σερζ κ.ο.κ.), τους μεγάλους τυχοδιώκτες, εξερευνητές, παράτολμους. Σε κάποια αποστροφή ο Ροθ εξηγεί, κλείνοντας το μάτι ξανά, ότι δεν υπάρχει τίποτα ενδιαφέρον στη ζωή ενός ανθρώπου που περνά ημέρες και χρόνια ολόκληρα μπροστά στη γραφομηχανή. Ο συγγραφέας έχει επιλέξει στρατόπεδο: ανήκει σ’ εκείνους που το έργο τους αποτελεί το ύψιστο ενδιαφέρον τους, μοναδικό τους μέλημα, απώτατο όριο των δυνάμεών τους, στο οποίο επέλεξαν να αφιερώσουν τη ζωή τους. Κι αν εφαρμόζει την αρχή αυτή στον εαυτό του, πώς περιμένουμε να είναι πιο επιεικής με το αόρατο κοινό που τον περιβάλλει;
Ο καλλιτέχνης ανοικειώνει (κατά τα διδάγματα του Β. Σκλόφκσι) το υπάρχον, το παρουσιάζει όπως το αντιλαμβάνεται κι όχι όπως το γνωρίζει, ξύνοντας την πατίνα που έχει προσθέσει η συνήθεια. Ως εκ τούτου, «η τέχνη γίνεται ο μόνος τρόπος να βιώσουμε την καλλιτεχνικότητα ενός αντικειμένου. Το ίδιο το αντικείμενο είναι αδιάφορο». Ακόμα κι αν το «αντικείμενο» είναι η ζωή του, ο καλλιτέχνης δεν μπορεί να αντισταθεί στον πειρασμό να την ανοικειώσει, επιτυγχάνοντας τον αείποτε στόχο του: ars longa εις βάρος του πεπερασμένου βίου. Τι μπορεί να ενδιαφέρει τον αναγνώστη; Ίσως όχι εκείνο που αφορά τον δημιουργό. Ο Ροθ επιλέγει ρόλο: και δείχνει σαφή προτίμηση σε εκείνον του λογοτέχνη. Εκείνου που πλάθει το υλικό, του εμφυσά ζωή και το παραδίδει ολοζώντανο στο κοινό του, αδιαφορώντας για τη συνέχεια.
Όσον αφορά εμένα, πέτυχε απόλυτα τον στόχο του. Ούτε προς στιγμή -ιδίως μετά το εναρκτήριο κεφάλαιο της επιστολής προς τον Ζούκερμαν- δεν είχα την ψευδαίσθηση ότι διάβαζα ένα αυτοβιογραφικό βιβλίο. Η χαριστική βολή στις όποιες πιθανότητες φωτογραφικής αποτύπωσης του βίου του ήρθε βέβαια με την καταληκτική επιστολή που ανατρέπει εκ βάθρων όσα προηγούνται, αφήνοντάς μου την υπέροχη αίσθηση ότι διάβασα ένα ακόμα εξαιρετικό μυθιστόρημα του Ροθ με ήρωα τον ίδιο. Κι αν αυτά ακούγονται υπερβολικά, θεωρώ ότι η ανάλυσή μου δεν είναι αυθαίρετη, και ότι αυτός ακριβώς υπήρξε ο σκοπός του συγγραφέα. Ιδίως εφόσον λάβουμε υπόψη τον πρότερο…ανέντιμο βίο του και την κωμική διάσταση που εμφιλοχωρεί ακόμα και στις πλέον δραματικές σελίδες του. Αδιανόητο να παρέλειπε την ευκαιρία να παίξει εκ νέου με όλα εκείνα τα «εν ου παικτοίς» που τον συνάρπαζαν ως λογοτέχνη.
Αν είσαι πλάσμα δημιουργικό που κυοφορείς πλοκές και πλάθεις μύθους με τη ζωή των άλλων, πώς να μη ρίξεις στην πρώτη γραμμή τον εαυτό σου, θυσιάζοντάς τον στα χαρακώματα της μυθοπλασίας; Αν έχεις μία και μόνο ζωή, όντας αποφασισμένος να την κάνεις βορά στην τέχνη, θα ήσουν δειλός να αφήσεις τα… Γεγονότα να παρεισφρήσουν αλλοιώνοντας το κορυφαίο έργο τέχνης: την αναδημιουργία του εαυτού σου, με έπαθλο -απόλυτη ματαιοδοξία!- τη Μεγάλη Αθανασία.
Αναγνώσεις 