Διαφανή αντικείμενα – Β. Ναμπόκοφ

«Διαφανή αντικείμενα είναι εκείνα που επιτρέπουν στο φως να περάσει μέσα από αυτά. Ανάλογα με την πυκνότητα των μορίων των υλικών, η ποσότητα φωτός που μπορεί να περάσει ποικίλλει. Αυτό καθορίζει εάν ένα υλικό είναι αδιαφανές, διαφανές ή ημιδιαφανές».

Εφόσον αναζητούμε ένα στοιχείο που θα προσδώσει στο βιβλίο του Ναμπόκοφ κάποια αρχική κατανόηση «περί τίνος πρόκειται», έχουμε στη διάθεσή μας τον τίτλο του έργου (και τον ορισμό από Wikipedia). Εις μάτην βεβαίως, δεδομένου πως οι απαντήσεις στους Ναμποκοφ-ικούς γρίφους ποτέ δεν είναι τόσο προφανείς, και ο διάβολος πάντα κρύβεται στις λεπτομέρειες. Τίποτα δεν χαρίζεται στον αναγνώστη που προσεγγίζει το έργο του Δασκάλου με μειωμένες προσδοκίες, έτοιμα σχήματα κατανόησης και αντίληψης περί της αναγνωστικής διαδρομής.

Το εναρκτήριο κεφάλαιο προκάλεσε στον γράφοντα έκρηξη γέλωτα, καθώς τορπιλίζει άμεσα κάθε προσπάθεια άμεσης προσέγγισης και προσέλκυσης. Η πλειονότητα των συγγραφέων -όχι αποκλειστικά των ευπώλητων- ανοίγουν την παρτίδα επιθετικά, ρίχνουν στη μάχη το βαρύ πυροβολικό τους, επιχειρώντας να παρασύρουν άμεσα το βιαστικό και ασθμαίνον κοινό στο πόνημά τους. Πρόκειται για έναν αγώνα δρόμου, προκειμένου να κερδίσουν την ελλιπή προσοχή του σύγχρονου αναγνώστη που αναμένει την απόλαυση ήδη από το πρώτο κεφάλαιο, τις πρώτες σελίδες του βιβλίου που αγόρασε. Σε διαφορετική περίπτωση, θα στραφεί στην παρακείμενη εκθαμβωτική οθόνη που το κάλεσμά της απαρνήθηκε προς ώρας. Και για να μην τον αδικώ (με γενικεύσεις πρόδηλες δικών μου εμμονών), ο εκάστοτε αναγνώστης είναι τελικά πιο πρόθυμος να επιλέξει κάποιο άλλο βιβλίο που είναι έτοιμο να του παραδώσει τα κάλλη του από τις εναρκτήριες ήδη παραγράφους.

Αντ’ αυτού, ο Ναμπόκοφ τραβάει αδίστακτα το χαλί κάτω από τα πόδια: Αναφέρεται σε κάποιον Άνθρωπο (καταλαβαίνουμε στη συνέχεια πως πρόκειται για τον βασικό ήρωα, ονόματι Πέρσον) και εν συνεχεία μιλάει για τον χρόνο (το παρελθόν και το μέλλον), αλλά και τα διάφανα αντικείμενα – «εκείνα στα οποία μπορούμε να επικεντρωθούμε, ώστε να διεισδύσουμε άθελά μας στην ιστορία του αντικειμένου… Διαφανή αντικείμενα μέσα από τα οποία το παρελθόν ακτινοβολεί!«. Μας υπόσχεται πως επ’ αυτών θα υπάρξει συνέχεια εντός ολίγου, υπόσχεση που αθετεί -εν μέρει- βεβαίως.

Το βιβλίο αυτό είναι μικρό σε μέγεθος (μόλις 150 σελίδες), εντούτοις αυτό δεν διευκολύνει στο ελάχιστο την ανάγνωσή του (ίσως είναι το πιο στριφνό έργο του). Όχι πως υπάρχει κάτι ανυπέρβλητο από πλευράς ύφους – η όποια δυσκολία του Ναμπόκοφ έγκειται στον τρόπο με τον οποίο αποφεύγει το προφανές και εστιάζει στο αφανές, στα μετεικάσματα, στα είδωλα. Στις κορυφαίες του στιγμές δείχνει σαν να βιάζεται να ξεμπερδέψει με την πλοκή, με το «τι έγινε τελικά;», ώστε να επανέλθει στο πώς. Αν υπάρχει κάποια κατάληξη, ο συγγραφέας συνήθως την επισημαίνει εξαρχής, προκειμένου να επιδοθεί απερίσπαστος στην πορεία που οδηγεί εκεί.

Σπανίως θα βρει ο αναγνώστης πρωταγωνιστές και δευτεραγωνιστές άμεσα συμπαθείς και ταυτίσιμους (η μόνη εξαίρεση που θυμάμαι είναι ο ήρωας της «Δόξας») στα έργα του Ναμπόκοφ. Στο εν λόγω βιβλίο, καίτοι το έχουμε ήδη συμπεράνει από τα γραφόμενα, ο συγγραφέας σε κάποιο σημείο τονίζει πως ο ήρωάς μας δεν είναι ένας συμπαθής και, εδώ που τα λέμε, όχι ιδιαίτερα καλός άνθρωπος. Βεβαίως το αυτό ισχύει και για τους συνοδευτικούς χαρακτήρες (ιδίως για τη σύζυγο του, η οποία είναι εξαρχής αντιπαθής).

Ο Ναμπόκοφ πριονίζει ένα επιπλέον κλαδί κάτω από τα πόδια του ανώριμου (σύμφωνα με τα λεγόμενά του) αναγνώστη που επιζητά την ταύτιση με τον ήρωα και εν συνεχεία με την πλοκή. Πάγια τακτική του συγγραφέα που ενδιαφέρεται αποκλειστικά για την ταύτιση του αναγνώστη με τον ίδιο, με το όραμά του, με τον προσωπικό του τρόπο θέασης και καταγραφής της μυθιστορηματικής -και ποτέ της ρεαλιστικής- πραγματικότητας.

Όπως έχει σωστά ειπωθεί, κάθε μεγάλος καλλιτέχνης δημιουργεί και επανέρχεται στο ίδιο πάντα έργο. Εν μέρει αληθές το απόφθεγμα, κρύβει δύο σημεία ενδιαφέροντος: Πρώτον, οι εμμονές οφείλουν να είναι σταθερές και να αρδεύουν… εμμονικά το έργο του. Δεύτερον, ανεξαρτήτως της όποιας θεματολογίας του, ο συγκολλητικός ιστός, το ιδιαίτερο αφηγηματικό του ύφος, καθιστά ευχάριστα προβλέψιμη την επαφή μαζί του (όσο κι αν επιχειρεί να απομακρυνθεί από αυτό). Ο Ναμπόκοφ ως μεγάλος λογοτέχνης δεν αρνείται τις όποιες εμμονές του – αρκείται σε αυτές και τις επαναφέρει τακτικά στα έργα του προς τέρψιν ημών των θαυμαστών του.

Στα «Διαφανή αντικείμενα» ο ήρωας του επιστρέφει. Και επιστρέφει ξανά και ξανά στη χώρα (Ελβετία) που τον καθόρισε ως νέο. Κάθε επιστροφή όμως είναι και μια άλλη οπτική, καθώς τελείται υπό την επίδραση ενός καθοριστικού παράγοντα: του χρόνου. Μα και τα άτομα, οι συγκυρίες που αποτελούν το έναυσμα για τις επιστροφές ανανεώνουν κάθε φορά το αφηγηματικό πλαίσιο. Στα διάκενα των επισκέψεων/επιστροφών, ο ήρωας βιώνει το παρόν του όπως αυτό καθορίστηκε από το παρελθόν, αλλά ταυτόχρονα προϊδεάζει το μέλλον. Δίνεται η ευκαιρία να επανέλθει σε οικεία θέματα, πάντα με τον ανοίκειό του τρόπο: η πατρική εξουσία και η σχέση με την οικογένεια, η επαφή του με τον έρωτα και η συναισθηματική/αισθησιακή εμπλοκή, ο συγχρωτισμός με τον συγγραφέα και την τέχνη. Οι νοητικές διαταραχές, η παράνοια και ο φόνος, και βέβαια ο θάνατος που κλείνει οριστικά τον κύκλο των επιστροφών που αδυνατούν να είναι αέναες όπως ο χρόνος.

Ακροτελεύτιος λίθος του Ναμποκοφικού γίγνεσθαι η Μνήμη, κι αυτή πεπερασμένη, κι αυτή υποκειμενική, άκρως γοητευτική από λογοτεχνικής πλευράς, καθότι προσφέρει την ευκαιρία σε κρυψίνοες και λοξίες δημιουργούς, όπως ο ίδιος, να μετακυλήσουν το βάρος στο διαφανές και διάτρητο από το βλέμμα του δημιουργού. Να αναδείξουν την γκρίζα προοπτική, το φευγαλέο νόημα, τη γοητεία του παράδρομου που ποτέ δεν οδηγεί στον ευκταίο και προκαθορισμένο προορισμό, αλλά κινείται δαιδαλωδώς, ουδέποτε όμως άσκοπα. Η γεωγραφία που υπηρετεί ο συγγραφέας δεν είναι η γνωστή, η οριοθετημένη με σύνορα, αλλά η προσωπική του, με ηπείρους άγνωστες (τουλάχιστον προτού ανοίξουμε το βιβλίο του) και κατοίκους που αγνοούν τον τρόπο συμπεριφοράς των πραγματικών τους προτύπων, σε βαθμό αυτάρεσκο και συχνά περιφρονητικό.

Αν και ο συγγραφέας επανέρχεται τακτικά στα διαφανή αντικείμενα («μέσα από τα οποία το παρελθόν ακτινοβολεί»), καθιστά δυσχερή την αποκρυπτογράφηση της διαφάνειάς τους για τον αναγνώστη. Το…αδιαφανές πέπλο σκεπάζει τα πάντα, αφήνοντας μόνο ελάχιστες ρωγμές από τις οποίες περνά το θαμπό φως της κατανόησης. Το νοητικό αυτό παιχνίδι, στο οποίο ο συγγραφέας εμπλέκει τον αναγνώστη συνεχίζεται ως το τέλος του ολιγοσέλιδου αυτού βιβλίου.

Αντικείμενα, άνθρωποι ομού φωτίζονται ανεπαρκώς, ολισθαίνουν συχνότερα στις σκιές, το παρελθόν τους μόνο ακτινοβολεί στιγμιαία και δεν είναι καθόλου τυχαίο πως την ύστατη στιγμή, στο καταληκτικό κεφάλαιο, παραδίδονται στις φλόγες. Η φωτιά κατατρώει ανθρώπους και αντικείμενα και ό,τι μέχρι τούδε παρέμενε αδιαφανές αναλώνεται και χάνεται διαπαντός από τον χώρο και τον χρόνο. Ο συγγραφέας αποχωρεί, η αυλαία πέφτει…