Εξαιρετικές κριτικές συνοδεύουν το βιβλίο αυτό, ο συγγραφέας του κέρδισε το βραβείο Goncourt και κάθε νέα του κυκλοφορία θεωρείται γεγονός. Έχοντας όμως ελάχιστη εμπιστοσύνη στην προώθηση που συνοδεύει τις σύγχρονες κυκλοφορίες (ιδίως από Γαλλία, της οποίας δεκαετίες τώρα ακολουθούμε τυφλά και δουλικά την αδιάφορη πλέον λογοτεχνική παραγωγή και επιλογές) παραμένω επιφυλακτικός.
Αυτό που επιχειρεί ο συγγραφέας στο βιβλίο αυτό είναι να διανθίσει το ιστορικό γεγονός της εποχής του Anschluss με κάποια κινηματογραφικού τύπου στιγμιότυπα, προσπαθώντας να προσδώσει στο αντικειμενικό συμβάν μια πιο υποκειμενική διάσταση – εστιάζοντας στη λεπτομέρεια, στο πώς συγκεκριμένα άτομα βίωσαν μια ακραία κατάσταση (σύμφωνα πάντα με την οπτική και την κοσμοθεωρία του).
Μπορεί εκ πρώτης να ακούγεται ενδιαφέρον το εγχείρημα συγγραφής ιστορίας με λογοτεχνίζον περίβλημα αλλά κατά τη γνώμη μου πάσχει, καθώς δεν κατορθώνει να υπερβεί τους περιορισμούς της έλλειψης ταλέντου που απαιτείται για κάτι τέτοιο. Για να το θέσω ωμά, ο Βιγιάρ δεν είναι σπουδαίος ιστορικός και σίγουρα όχι μεγάλος λογοτέχνης. Είναι αρκετά ικανός στο να προσδώσει αυτό το εμπορικά αξιοποιήσιμο υποκειμενικό ύφος στο ήδη γνωστό ιστορικό συμβάν, αλλά όταν επιχειρεί να προχωρήσει σε αναγωγές και συμπεράσματα αυτά είναι τελικά κοινότοπα, εύπεπτα και διδακτικά.
Το βιβλίο ξεκινά με το αποδεδειγμένο ιστορικό γεγονός πως οι Κρουπ, Ζίμενς, Μπάγερ, Άγκφα, Όπελ κλπ. στήριξαν τον Χίτλερ όταν κατάλαβαν πως βρισκόταν στον προθάλαμο της εξουσίας (με την ίδια ευκολία θα τον ξεφορτώνονταν αν τους δινόταν εναλλακτική λύση), διότι αυτό βόλευε τα συμφέροντά τους. Στη συνέχεια επιχειρείται ένα θεαματικό… ρακόρ, μια σύνδεση με το παρόν και το πώς ο κόσμος μας ακόμη χρησιμοποιεί τα προϊόντα εκείνων των ίδιων επιχειρήσεων που επέζησαν των καταστροφών. Προφανής στόχος του συγγραφέα να τονιστεί η συνέχεια δια μέσου των εποχών, απευθυνόμενος στο θυμικό του αναγνώστη που αναζητά κάποιον υπαίτιο (η δειλή και αυταρχική οικονομική ελίτ που τον στήριξε οικονομικά υπήρξε κατάπτυστη, αλλά και η κρίσιμη μάζα πολιτών που έφερε τον Χίτλερ στην εξουσία μέσω της ψήφου της δεν στερείται ευθυνών), κάποιον στον οποίο να στρέψει τη δίκαιη οργή του (κάτι που γίνεται προφανές και από σχεδόν όλες τις κριτικές που συνοδεύουν το βιβλίο αυτό).
Παραμένω εσαεί επιφυλακτικός στις αναγωγές και στα εύκολα συμπεράσματα (κυρίως οικονομικίστικης φύσης), ιδίως εκείνα που λαμβάνουν ως δεδομένο αυτό που καλούνται να αποδείξουν ή εστιάζουν στο επιμέρους, αναγάγοντάς το σε καθολικό. Όχι, εκείνοι οι άνθρωποι, σε εκείνες τις εποχές, δεν έχουν την παραμικρή σχέση με τα συμβούλια μετόχων, τα στελέχη και τους ιδιοκτήτες των επιχειρήσεων αυτών της εποχής μας. Έχουμε πολλά να καταλογίσουμε στη συγκαιρινή άπληστη άρχουσα τάξη για λάθη, ατασθαλίες κ.ο.κ., δίχως να της φορτώσουμε και την ενοχή του ναζιστικού παρελθόντος των προγόνων της. Το αυτό προφανώς ισχύει και για το πολιτικό/ οικονομικό σύστημα της εποχής, το οποίο ουδεμία σχέση με εκείνο της σημερινής Γερμανίας και εν γένει της Ευρώπης. Όσο κι αν μας εξοργίζει αυτό, ο καπιταλισμός του μεσοπολέμου, ελάχιστα μοιράζεται (ευτυχώς!) με τον ύστερο καπιταλισμό της εποχής μας.
Βεβαίως, παραμένει αναντίρρητο το γεγονός της ατολμίας και της τυφλότητας των δυτικών χωρών (ιδίως των πρωθυπουργών Αγγλίας και Γαλλίας απέναντι) στον Χίτλερ. Και στην περίπτωση αυτή βέβαια υπήρξαν πολύ συγκεκριμένοι λόγοι που οδήγησαν στην υποχωρητικότητα (π.χ. η Βρετανία είχε χάσει τον ανθό της νεολαίας της, μεταξύ ανώτερων και κατώτερων τάξεων ομού, στον Α’ Π.Π. – ένα τραύμα που δεν ξεπέρασε ποτέ). Όμως, εκ του αποτελέσματος κρίνονται όλα, και το αποτέλεσμα δεν δικαίωσε τις επιλογές τους.
Εντόπισα και κάποιες άλλες ευκολίες, όπως για παράδειγμα την αναφορά στον αυστριακό δικτάτορα Κουρτ φον Σούσνικ, ο οποίος παρέδωσε τη χώρα του στον Χίτλερ. Μας λέει ο Βιγιάρ ότι μετά τον πόλεμο, «αυτός που είπε όχι σε όλες τις πολιτικές ελευθερίες», κλήθηκε να διδάξει πολιτικές επιστήμες στις ΗΠΑ (σε πανεπιστήμιο, για την ακρίβεια). Το… αβίαστο συμπέρασμα εδώ είναι η λογική συνέχεια μεταξύ του ακραίου εθνικισμού και του σύγχρονου καπιταλισμού που με περισσή υποκρισία παραβλέπει το εγκληματικό παρελθόν. Εμμέσως, λοιδορείται και ο «Αμερικανός φίλος» (αγαπημένο Light Motif της εθνικιστικής γαλλικής υπεροψίας).
Πολλά θα μπορούσα να πω εδώ, αντιστρέφοντας, για παράδειγμα, το διάχυτο στο βιβλίο οικονομικίστικο επιχείρημα του ιδίου του Βιγιάρ (όπως το χρησιμοποιεί στην περίπτωση των μεγαλοβιομηχάνων-συνεργατών): Ποιο το οικονομικό όφελος των ΗΠΑ από αυτή τη συναλλαγή; Εν συνεχεία, βάσει ποιας λογικής (συλλογική ευθύνη πάλι;) ο συγγραφέας θεωρεί πως ένα πανεπιστήμιο εκφράζει μια ολόκληρη χώρα; Τέλος, ένας εξίσου «αμερόληπτος» Αμερικανός συγγραφέας, θα αντέτεινε πως εφόσον οι εν υπνώσει Γάλλοι της εποχής είχαν κάνει στο ελάχιστο το χρέος τους απέναντι στους Ναζί, δεν θα χρειαζόταν να στείλουν εκείνοι τα παιδιά τους έναν ωκεανό μακριά για να σκοτωθούν απελευθερώνοντας μια ξένη χώρα. Και ούτω καθεξής…
Στα θετικά το στιγμιότυπο της τραγελαφικής, καίτοι αναίμακτης, εισβολής των γερμανικών τεθωρακισμένων στην Αυστρία που καθυστερεί εξαιτίας μηχανολογικών προβλημάτων, ανήκει στις καλύτερες στιγμές του βιβλίου. Ο Βιγιάρ επιτυγχάνει με μια εικόνα να μετατρέψει το τραγικό σε ιλαρό, παραπέμποντας ευθέως στους Καβαφικούς στίχους (περί Βαρβάρων). Σε αντίθεση με τα προηγούμενα παραδείγματα, εδώ δεν υποπίπτει στο αμάρτημα των αναγωγών και των αφαιρέσεων χάριν ευκολίας. Αφήνει την εικόνα να μιλήσει από μόνη της και τον αναγνώστη να βγάλει τα συμπεράσματά του δίχως υποβολέα.
Συγκεφαλαιώνοντας, δεν θεωρώ πως έχασα τον χρόνο μου (προς τιμήν του συγγραφέα, το κείμενο είναι μικρό), μολονότι δεν βρήκα κάτι μοναδικό, άξιο ιδιαίτερης προσοχής, ώστε να επανέλθω σε άλλα έργα του.
Αναγνώσεις 